Begrippenlijst
De termen die we gebruiken op onze website zijn wellicht niet voor iedereen direct duidelijk. Met de onderstaande begrippenlijst proberen we ons vakjargon wat toegankelijker te maken.
Affiche
Een affiche (ook aanplakbiljet of poster genoemd) is een relatief groot vel bedrukt papier – ter onderscheid groter dan een flyer. Een affiche wordt gemaakt om een boodschap bekend te maken en zijn vaak heel decoratief. De boodschap kan van artistieke waarde zijn (affichekunst), of van commerciële waarde (reclame). Affiches zijn onder te verdelen in grafische ontwerpen met hoofdzakelijk letters of hoofdzakelijk beeld.
Album amicorum
Een album amicorum – Latijn voor ‘vriendenboek’ – is een album waarin de eigenaar persoonlijke bijdragen van anderen verzamelde. Deze bijdragen werden op verzoek van de eigenaar van het album aangebracht door vrienden, collega’s, medestudenten, leermeesters en bekende personen. Bijdragen aan de alba amicorum kunnen bestaan uit allerhande geschreven teksten, getekende illustraties, knipkunstwerken, citaten, geschilderde wapenschilden en andere illustraties als plakplaatjes. In het Nederlands wordt het album amicorum ook wel een vrundboeck, philotheca of vriendenrol genoemd. De gewoonte een album amicorum bij te houden blijkt vooral in Duitsland, de Nederlanden en Scandinavië in gebruik geweest te zijn. Aanvankelijk ging het om een gebonden boekje met lege bladzijden om te vullen. Om het risico te verkleinen dat het boekje zoekraakte, werd later veelal gekozen voor een doosje met losse blaadjes waarvan er enkele aan een inscriptor in handen gegeven werden om te gebruiken. Uiteindelijk kon de verzameling losse blaadjes worden ingebonden door de eigenaar, wat vaak niet is gebeurd. Een late, gedegenereerde versie van het album amicorum is het twintigste-eeuwse poesiealbum.
Archief
Een archief is de bewaarplaats van belangrijke gegevens die zijn vastgelegd in documentvorm alsook de verzameling van documenten die voor een bepaald doel vervaardigd zijn. Naast documenten, in de vorm van agenda’s, notulen, dossiers, brieven en akten, kunnen ook kaarten, foto’s, films, video’s en digitale bestanden gearchiveerd worden.
Atlas
Atlas (Oudgrieks: Ἄτλας – « de drager », van τλάω / tláô, « dragen, ondersteunen ») is een figuur uit de Griekse mythologie. Atlas draagt volgens de legende als straf het hemelgewelf op zijn schouders en wordt in verband gebracht met het Atlasgebergte, Atlantis en de Atlantische Oceaan. In werkelijkheid kan hij koning van Mauretania zijn geweest.
De atlas zelfst.naamw. (m.) De term ‘atlas’ betekent een boek of bundel met geografische of andere kaarten, of een collectie van specimina, zoals van oorkonden, letterontwerpen e.d.
Auzoux collectie
Louis Auzoux (Saint-Aubin-d’Écrosville, 7 april 1797 – Parijs, 6 maart 1880) was een Frans arts en anatoom. Hij vervaardigde modellen van het menselijk lichaam uit papier-maché, naast anatomische modellen van dieren, paddenstoelen en planten.
Rond 1809 gebruikte de Fransman Jean-Francois Ameline als eerste papier-maché om modellen van het menselijk lichaam te maken. Papier-maché had een aantal voordelen. In tegenstelling tot de wassen modellen die tot dan gebruikt werden, werden deze in papier-maché niet zacht bij hoge temperaturen en vervormden ze niet bij aanraking. Ook kunnen de modellen in papier-maché in losse onderdelen worden opgebouwd, en zo bij een demonstratie uit elkaar worden gehaald. Bovendien was papier als grondstof veel goedkoper en gemakkelijk om te verkrijgen, zodat Auzoux een fabriekje kon beginnen om deze modellen in veelvoud op de markt te brengen. De modellen in was hadden weer andere voordelen: ze waren zeer kleurvast en de afbeeldingen waren realistischer, vooral bij de afbeelding van pathologische aandoeningen.
Berderen
Met deze nogal gedateerde term worden planken of stijlen bedoeld, alsook de houten platkernen van een middeleeuwse boekband. Het woord is thans geheel in onbruik geraakt, en komt alleen nog, in het enkelvoud, voor in de uitdrukking : te berde brengen, d. w. z. op het uithangbord zetten, met iets voor den dag komen, iets als voorbeeld of als bewijsgrond aanvoeren.
Bibliotheek
Een bibliotheek (Oudgrieks: βιβλιοθηκη bibliothèkè, “boekenbewaarplaats”) of boekerij is een verzameling boeken en andere documenten, of de plaats waar een dergelijke verzameling beheerd wordt. In de spreektaal wordt vaak “bieb” (Nederland) of “bib” (België) gezegd.
De doelstelling van een erfgoedbibliotheek is een patrimonium op te bouwen met stukken van historische, culturele of wetenschappelijke waarde.
Boekbinden
Boekbinden is de term voor het handmatig of machinaal innaaien van beschreven of bedrukte katernen tot een boekblok en het inbinden daarvan. De mogelijkheden van het handwerk zijn eindeloos. Dit – haast vergeten – ambacht is eeuwenoud en wordt tegenwoordig gezien als een ware kunstvorm. Niet geheel onterecht als je weet wat er allemaal bij komt kijken.
Boekrol
Een boekrol is een rol van aan elkaar genaaide of geplakte vellen papyrus, perkament of papier die aan één zijde beschreven zijn en/of voorzien van illustraties. Papyrusrollen waren de typische boekvorm van de oudheid. In de late oudheid stapte men over op de perkamenten codex.
Codex
Met codex (meervoud: codices) wordt een samengebonden bundel van katernen van dubbelbladen perkament of papier uit de late oudheid en middeleeuwen aangeduid. De bladen zijn meestal aan beide kanten met de hand voorzien van tekst en/of handmatig vervaardigde illustraties. De vastgelegde informatie kon zo direct op een bepaalde plek in de codex worden opengeslagen en men kon door de tekst heen bladeren. De benaming boek kwam later op.
Convoluut
Term uit de codicologie en (analytische) bibliografie voor een band, waarin twee of meer handschriften en/of drukken, die wat hun ontstaan betreft niets met elkaar te maken hebben, door een bezitter zijn samengebonden.
Digitalisering
Digitalisering is de overgang van informatie naar een digitale vorm, dat wil zeggen in een vorm die gebruikt kan worden door elektronische apparaten zoals computers. De term kan betrekking hebben op de gegevens zelf.
Drukkersmerk
Het drukkersmerk is een huismerk, monogram of vignet als kenmerk, dat drukkers en uitgevers in een boek afdrukken om aan te geven wie het boek vervaardigd heeft. Het was oorspronkelijk bij het impressum achterin te vinden, maar met de ontwikkeling van de titelpagina is het hiernaar verhuisd. Hier kreeg het tevens een versierende functie. Veel drukkersmerken bestaan uit een plaatje en een spreuk, die een motto voor de drukker of uitgever zijn.
Emblemabundel
Een emblema (meervoud: emblemata), embleem of zinnebeeld is een kleine afbeelding die een betekenis in zich heeft, met daarbij een korte kernachtige spreuk, zoals een spreekwoord en een kort gedicht. Het woord emblema is Grieks en betekent mozaïekversiering. Emblemata werden meestal gebundeld in emblemataboeken, welke populair waren van de zestiende tot en met de achttiende eeuw. De afbeelding is een vaak letterlijke verbeelding van de spreuk. Een typisch embleem bestond uit 3 delen, een motto, een afbeelding (pictura) en een onderschrift (subscriptio). De lezer moest deze drie combineren om de bedoeling van het embleem te doorgronden. Er zijn veel verschillende soorten spreuken die een afbeelding vergezelden, onderwijzend, politiek, religieus of over de liefde. De eerste embleembundel, het Emblematum liber van Andrea Alciato, verscheen in 1531 in Italië met moralistische teksten op allerlei gebied. In die tijd werden de motto’s en onderschriften in het Latijn geschreven, maar toen het genre zich over West-Europa verspreidde kwamen daar andere talen bij.
Houthoudend & houtvrij
Lignine zorgt voor de verbinding van de vezels in de boom. De term houthoudend slaat op de aanwezigheid van lignine in het papier wat na verloop van tijd leidt tot vergeling van het papier. De term houtvrij slaat op de afwezigheid van lignine in het papier.
Inktvraat
Inktvraat kan optreden in teksten die geschreven zijn met ijzergallusinkt. Het ijzersulfaat in de inkt veroorzaakt door oxidatie verkleuring van de inkt van licht naar donker. Een te hoge concentratie van ijzersulfaat leidt tot een chemisch proces dat de cellulosestructuur van papier aantast. Belangrijke factoren zijn vocht, zuur en oxidatie. Drukinkt veroorzaakt deze schade niet.
De eerste tekenen van inktvraat zijn het uitwaaieren van de inkt buiten de geschreven of getekende lijnen. Er ontstaat doorslag zodat de tekst aan de achterzijde van het papier zichtbaar wordt. De zure inkt vreet zich door het papier heen en de geschreven letters vallen letterlijk uit het papier. Het proces is onomkeerbaar. Juiste bewaaromstandigheden kunnen het proces niet stoppen, maar wel vertragen.
Katern
In zijn algemene betekenis is een katern een verzameling van een aantal in elkaar geschoven gevouwen bladen perkament of papier die de basiseenheid vormen bij het binden van een boek of een brochure. In de terminologie van de drukkerij en boekbinderij is een katern datgene wat verkregen wordt door één folium of plano-vel met aan weerszijden drukwerk opeenvolgend een aantal maal te vouwen volgens het zogenoemde inslagschema, waarbij alle pagina’s in het katern in de juiste volgorde komen te staan.
Maculatuur
Maculatuur is een term die in de boekwetenschap en het boekenvak gebruikt werd voor afgedankt perkament of papier. Dit materiaal werd versneden om gebruikt te worden bij het verstevigen van boekbanden. In het geval van perkament was het materiaal dikwijls afkomstig van oude codices die in latere tijden waardeloos werden geacht. Vandaar dat men in oude boekbanden vaak fragmenten van oude teksten heeft teruggevonden.
Maquette
Een maquette is een driedimensionaal model op schaal. Maquettes worden doorgaans gemaakt om een betere indruk te krijgen van een gebouw of ander object dan de tweedimensionale voorstelling die men via een tekening kan krijgen. Het is enerzijds een ontwerpmiddel en anderzijds een presentatiemiddel voor de architect of bouwende partij. Het doel kan zijn te komen tot beter ruimtelijk inzicht tijdens het ontwerpproces, dan spreken we van een ontwerpmiddel. Het doel kan ook zijn om de toekomstige gebruiker of investeerder te overtuigen van de kwaliteiten van een plan. In dit geval spreken we van de maquette als presentatiemiddel.
Miniatuur
Miniatuur (handschrift), een versiering of gekleurde afbeelding in een handschrift. Het woord miniatuur komt van het Latijn ‘miniare’ en dat betekende schrijven met ‘minium’ (vergelijk ‘menie’), een rood loodoxide dat gebruikt werd om hoofdletters en initialen te maken in vroege handschriften. Ook illustraties werden aanvankelijk alleen in rode inkt getekend. In de middeleeuwen werd de scribent of de illustrator die deze kleurstof gebruikte de ‘miniator’ genoemd. Als de mode en de techniek verandert en men goud en zilver gaat gebruiken voor de initialen en de boekversiering in het algemeen, gaat men van ‘verlichten’ (illuminare) spreken en wordt de ‘miniator’ een ‘illuminator’.
“Miniatuur” heeft dus oorspronkelijk niets te maken met iets kleins, die betekenis kreeg het pas later.
Ontzuren van verzuurd papier
Door zuur aangetast papier, dat nog niet verpulvert zodra men het wil behandelen, kan ontzuurd en eventueel verstevigd worden. De meest toegepaste en eenvoudigste manier is het ontzuren in een waterige oplossing van calciumhydroxyde (Ca(OH)2). De aanwezige sulfaationen worden dan geboden tot calciumsulfaat, waarbij de hydroxylionen het papier neutraliseren. Om te zorgen dat zuur uit de atmosfeer later geen schade zal aanrichten wordt een overmaat aan calciumhydroxyde gebruikt, dat met koolstofdioxyde uit de lucht calciumcarbonaat vormt in het papier. Het ontzuren van het papier verstevigt het papier niet maar stopt het afbraakproces ten gevolge van de verzuring .
Papier-maché
Papier-maché (Frans: papier-mâché, gekauwd papier) is een materiaal op basis van papier met stijfsel of behangplaksel. Het voordeel van papier-maché is dat er gemakkelijk werkstukken met een grillige vorm van gemaakt kunnen worden. Het wordt bijvoorbeeld gebruikt om decorstukken, maskers of ornamenten van te maken. Het wordt tevens vaak in de modelbouw gebruikt als materiaal om landschap mee te maken.
Papyrusriet
Papyrusriet (Cyperus papyrus) of papyrusplant is een moerasplant uit tropisch en subtropisch Afrika. De soort behoort tot de cypergrassenfamilie. De plant vormt lange driehoekige stengels waaruit in de top waaiervormig lange draadvormige bladeren ontspringen. De stengel is vooral bekend als het basismateriaal waaruit vellen papyrus werden gemaakt waarop in de oudheid werd geschreven. Ook het woord papier is hiervan afgeleid.
Perkament
Perkament, ook velijn, vellum, is, gemaakt van huid van kalveren, koeien, geiten, schapen, konijnen of ezels. Perkament is naar de stad Pergamon uit de klassieke oudheid genoemd, in het huidige Turkije. De fabricage is daar niet uitgevonden, maar wel verbeterd. Perkament is vooral bekend als beschrijfbaar materiaal voor handschriften en als bekleding van boekbanden.
Prijsband
Een prijsband is een boek dat in de 16-19e eeuw aan leerlingen werd gegeven die een goede prestatie leverden op school.[1] Dit in de 16e eeuw opgekomen verschijnsel drong in de 17e eeuw door tot de Latijnse scholen in Nederland. Het verdween in Nederland in het midden van de 19e eeuw, maar in andere landen, zoals Engeland, werden prijsboeken nog tot diep in de 20e eeuw aan leerlingen van middelbare scholen uitgereikt, die opvallend goede cijfers hadden behaald.
Zo’n boek wordt met ‘band’ aangeduid omdat het voorzien werd van een speciale boekband van leer of perkament met een supralibros, een stempel in bladgoud van de stad of de school die het boek financierde, waardoor het zich gemakkelijk onderscheidt van andere boeken. Soms kreeg het boek ook een opvallende versiering. Voorin werd een geschreven of gedrukte ‘prijs’ aangebracht, een vel papier met een formulering van de reden van de bekroning, ondertekend door de rector van de school of een andere hoogwaardigheidsbekleder van de stad.
Rubricering
Nadat in handschriften de tekst was geschreven kwam de rubricator aan de beurt. Een rubriek (van het Latijn rubrica = rode aarde of rubrum = rode kleurstof) in een middeleeuws handschrift is een, aanvankelijk in het rood geschreven tekst, zoals een opschrift. Ook initialen werden gerubriceerd. In de late middeleeuwen gingen ook andere kleuren gebruikt worden, zoals blauw en dan in combinatie met rood, alsook goud en zilver; niettemin wordt gesproken van rubricatie. Eenvoudige handschriften werden meestal door de kopiist zelf gerubriceerd, in duurdere handschriften en in vroege drukken door een aparte rubricator. Dit was waarschijnlijk zowel het geval in scriptoria van abdijen als in stedelijke lekenateliers De rubricatie in handschriften kon plaatsvinden in samenhang met de correctiefase.
Scriptorium
Het scriptorium is de ruimte in een klooster waar monniken teksten overschreven. Maar naast deze strikte betekenis wordt scriptorium ook gebruikt, vooral in de wetenschappelijke context, om het geheel van kopiisten, hun werk, hun stijl aan te duiden, bijvoorbeeld in de formulering ‘een typisch product van het scriptorium van Winchester Abbey’.
Snedevergulden
Snedevergulden is het versieren met goud van de afgesneden rand of randen van het boekblok. Het is een oude boekversieringstechniek die vooral bij kostbare drukken werd uitgevoerd. Een boek voorzien van vergulde randen wordt ook wel aangeduid met de term “goud op snee”. Een moderne variant is de sneden te bedekken met een kleur of zelfs met hologramfolie. Echt kostbare werken werden ook wel gegaufreerd: voorzien van versiering met een reliëf (‘embossing’). Ook nu worden deze technieken wel toegepast, maar op veel kleinere schaal dan in de 19e of vroege 20e eeuw.
Techniek: Met behulp van een laag eiwit of fijne klei en stijfsel wordt een basislaag gelegd op de gladgemaakte en gepolijste snede van het boekblok. Een reep bladgoud wordt op maat gesneden, op de basislaag gekleefd en na het drogen nogmaals gepolijst met agaat.
Syllabus
Syllabus, grieks: sullabè, letterlijk register, inhoudsopgaaf of samenvatting.
De syllabus is een document waarmee de gebruiker, vaak een student, wordt geïnformeerd over de doelstellingen en de inhoud van een bepaald opleidingsonderdeel en de bijhorende onderwijsleeractiviteiten en evaluatieactiviteiten. Met behulp van de door docenten gemaakte syllabus kan de student zijn studieprogramma samenstellen. Een syllabus is ook een collegedocument, veelal een samenvatting van de inhoud van de collegestof.
