Rijksmuseum Boerhaave

Met steun van Stichting Boek & Wurm zijn voor het Museum Boerhaave in Leiden in de loop der jaren drie projecten uitgevoerd. Bijzonder is dat het bij twee projecten ging om voorwerpen.

1. Restauratie van een aantal voorwerpen

2. Restauratie van een aap van Auzoux

3. Restauratie van een insectenboek

Restauratie van Jan Swammerdams “Historia insectorum generalis” uit 1669, 2021

Algemene verhandeling van de bloedeloose dierkens: waar in, de waaragtige gronden van haare langsame aangroeingen in leedemaaten, klaarelijk werden voorgestelt: kragtelijk, van de gemene dwaaling der vervorming, anders metamorphosis genoemt, gesuyvert: ende beknoptelijk, in vier onderscheide orderen van vareanderingen, oft natuurelijke uytbottingen in leeden, begreepen.

Schade

Foxing, stof en schimmelsporen. De uitvouwplaten zijn veelal ingescheurd bij de kimstrook. Het naaisel is grotendeels intact. Het rugbeleg en de rugbeklednig zijn deels losgeraakt. De plathoeken zijn kapot en van de kernen ontbreekt materiaal op de hoeken. Het leer op de rug is dun en kwetsbaar. Het titelschild ontbreekt.

Restauratieverslag

Het boek is gedroogreinigd en scheuren zijn gerepareerd. De platkernen zijn verstevigd op de hoeken, het plataanhang verstevigd en het ontbrekend leer is aangevuld. Een lijst van gebruikte materialen en leveranciers is bijgevoegd. De restauratie is uitgevoerd door Herre de Vries en Juliet Baines.

Restauratie van een anatomisch papier-maché model van een gorilla, 2015

Onderdeel van de collectie Auzoux van Museum Boerhaave.

Het anatomische model bestaat uit 104 genummerde onderdelen. Er zijn 14 ontbrekende onderdelen. Het levensgrote model is geheel demontabel en toont alle spiergroepen en gedeeltelijk de botten van de vrouwelijke gorilla. De gorilla staat met een gebogen rechterknie op een uitstekende tak van de boom. In S.E.W. Roorda van Eysinga – Uit het leven van Koning Gorilla (1887) staat een gorilla in een zelfde pose
afgebeeld.

Een opmerkelijk aspect van dit model is dat er naast papier-mâché botten ook echte botten in het model zijn toegepast, onder andere de schedel inclusief tanden en kiezen. Het model is opgebouwd rond een ijzeren armatuur. Het armatuur is omgeven door grauwe papierpulp, die bedekt is met een aantal lagen papier in strookjes geplakt. Het papier mâché werd gemaakt van gescheurd papier, stijfsel, krijt, hennep, en kurkpoeder. De onderdelen zitten met haak- en oogsluitingen en met pen- en bussluitingen in elkaar. Onder de sokkel bevindt zich een papieren etiket met een opschrift in pen: het is niet geheel leesbaar: …Monsieur Auzoux…doct. a St. Pierre…gri…Louvin…[?]

Conditie

Het gehele model is bedekt met een dikke laag vuil en stof. De oppervlaktelagen van het model zijn in zeer slechte staat. Voor aanvang van de restauratie was het niet bekend hoe de interne onderdelen van het model er uit zien. Er zijn een aantal onderdelen gebroken. Alle ijzeren pinnen en haken zijn ernstig gecorrodeerd en kwamen zeer moeilijk los uit de bussen. Een aantal messing bussen waar de pinnen ingestoken dienen te worden, zitten los in het papier-maché. Soms zitten ook de ijzeren pinnen niet meer solide in het papier-maché een enkele is afgebroken. De beschilderde oppervlakken van de boom en steen zijn zeer schilferig.

Doel van de restauratie

Stabilisatie van de gorilla; visuele vermindering van het geschilferde en kale oppervlak; documentatie van de interne delen, vermindering en stabilisatie van de corrosie op de metalen onderdelen, toonbaarheid van het model verbeteren en de houdbaarheid verlengen.

De restauratie en documentatie van het model

Dit verslag van de restauratie is opgedeeld in de volgende secties:

  1. Beschrijving, documentatie en fotografie van het model en de onderdelen

    De eerste stap was het uit elkaar halen van de gorilla en alle onderdelen fotograferen en beschrijven in een database. De gorilla is in zijn geheel gefotografeerd en vervolgens zijn de onderdelen stuk voor stuk losgehaald en gefotografeerd vanaf twee kanten. De database toont twee afbeeldingen voor
    restauratie en twee afbeeldingen van na restauratie Daarnaast noteren we eventueel extra informatie over de plaatsing van het onderdeel. Ook is voor elk onderdeel aangegeven wat de schade is en welke behandeling dit onderdeel krijgt. Tijdens behandeling zijn ook veel foto’s gemaakt om een duidelijk beeld te kunnen scheppen van de uitgevoerde behandelingen en de resultaten. Ook zijn er overzicht foto’s gemaakt van de verschillende onderdelen die bij elkaar horen.

  2. Schoonmaken en consolidatie van het oppervlak van het anatomisch model

    Voor het verwijderen van stof, oude spinnenwebben en andere rommel die zich inde loop der tijd op het oppervlak verzameld heeft is de stofzuiger met een opzet stuk met een klein borsteltje gebruikt. Vervolgens is begonnen met het reinigen van het oppervlak en tegelijkertijd het consolideren van de ernstige schilfering. Het reinigen van het oppervlak gebeurt met sponsen en kwasten met ijswater. Het ijswater wordt gebruikt om het oppervlak te kunnen reinigen zonder de gelatine lagen te laten oplossen.

  3. Reparatie, vervorming verminderen en retouche van het model

  4. Het houten onderstel

  5. De metalen onderdelen

  6. Conservering van de metalen onderdelen

Reinigen en vernis

De metalen onderdelen zoals de pinnen en haakjes waren allemaal zeer gecorrodeerd.
De corrosie op de ijzeren pennen en koperen haakjes is verwijderd met behulp van een ultrasone-pen. Na het verwijderen van de corrosie zijn alle metalen onderdelen voorzien van een laag Paraloid B72 (10%) opgelost in aceton.

Ook deze restauratie weerd uitgevoerd door Restauratie Nijhoff Asser.

Restauratie van een aantal voorwerpen, 2013

Restauratie van drie maquettes van bergen

Drie objecten bestaande uit houten bakken waarin maquettes van valleien en bergketens zijn gemaakt, ‘La Chamouny’, ‘Le Simplon’ en ‘St. Gothard’. De maquettes zijn gemaakt van papier maché, beschilderd met verf (wit, grijs, groen, roodbruin, blauw en rood) Met een kristalachtig materiaal en cement zijn gletsjers e.d. aangegeven. Verschillende dorpjes/huizen/kerken zijn aangegeven met roodbruin geschilderde in vorm gesneden houten pinnetjes. Met textiel is begroeiing aangebracht. Bij diverse landschapselementen zoals bergen en meren, en bij de dorpjes, zijn papieren labeltjes opgeplakt met daarop een nummer. Vermoedelijk hoort er een beschrijving bij elke bak waarop deze nummers worden toegelicht.

Langs de zijden van de maquettes is een strook textiel aangebracht dat ook is beschilderd. Dit textiel is op de bodem van de bakken bevestigd. De binnenkant van de bakken is beschilderd met blauwe verf. Tegen de achterste wand zijn één of twee stroken papier geplakt met getypte en geschreven tekst. Ook is een deel van een logo zichtbaar.

Rondom de binnenkant van de bakken aan de bovenzijde zijn houten latjes getimmerd metspijkers. Op deze latjes ligt een glasplaat.

Alle drie objecten zijn uitvoerig behandeld en gerestaureerd.

Restauratie van de zijdekast

Afmetingen

Buitenmaten: hxbxd: 139,8 x 104,9 x 8 cm
Binnenmaten: hxbxd: 123,7 x 88,8 x 4,6 cm
datum: 1845-1848

Objectomschrijving

Houten baklijst met verschillende voorbeelden uit de zijdeindustrie:

  • 6 lange strengen zijde
  • 4 gedraaide strengen zijde
  • 4 groepjes coconnen
  • tekst op papier

De zijde strengen zijn vastgezet met haken, zijde linten, naalden en touw. De binnenzijde van de bak is bekleed met moiré papier dat direct tegen de houten achterwand zit geplakt. Langs de randen is het papier afgewerkt met een randje gepreegd goud papier. Alle onderdelen zijn genummerd met een los kaartje. De bak is afgesloten met een houten lijst met glas. De lijst en de bak zijn behoorlijk beschadigd aan de buitenzijde. Vooral de hoeken zijn aangevreten door insecten.

Schadeomschrijving

  • Zeer stoffig en vuil. Het vuil is binnengedrongen door de spleten in het hout
  • Door de werking van het hout is het papier gescheurd en zijn er grote spleten aan de achteren voorzijde zichtbaar. Spleten zijn ook zichtbaar langs de randen
  • Door waterschade zijn lopers en bruine vlekken zichtbaar op het witte papier
  • Insectschade aan de cocons
  • In de zijdestrengen zijn tientallen (honderden?) restjes van poppen zichtbaar
  • Oppervlak van de zijde strengen is zeer vuil en daardoor grijs van kleur, vooral daar waar de
    spleten in het hout zitten is een duidelijke aftekening te zien op de zijde.

De zijdekast is uitvoerig behandeld en geconserveerd voor de toekomst.

Restauratie van de papieren vlinderkast

Afmetingen

lxbxh cm: 104,7 x 71,4 x 6,4 (buitenmaten lijst)
91,8 x 59,2 x 6,5 (buitenmaten bak)

Maker

Schouten

Datering

1830-1839

Beschrijving object

Het object bestaat uit een houten bak met daarin overwegend papieren vlinders. De bak is afgedekt met een houten profiellijst. De lijst is aan de rechterzijde vastgezet met twee scharnieren en aan de linkerzijde met een haakje in een oogje en fungeert op deze manier als een deksel. De voorzijde van de lijst is afgewerkt met bladgoud. Het glas is in de lijst vastgezet door middel van houten latten en spijkertjes. Aan de onderzijde van de lijst is aan de binnenkant een label geplakt met een gedrukte tekst: ‘Fabriek Van Wed. G. Dorens & Zoon, te Amsterdam. Hofspiegelkoopers’. In de bak zijn vlinders opgespeld. Er zijn in totaal 107 beschilderde papieren vlinders, 2 vlinders gemaakt van beschilderd mica en 1 papieren vlieg er is 1 ontbrekende vlinder. De papieren vlinders hebben aan de bovenzijde van de twee bovenste vleugels een metalen draadje ter ondersteuning. Enkele vlinders hebben andere ondersteuning van metaal, papier of een strookje van een materiaal dat op plastic lijkt.

Onderin de bak is een label geplakt met daarop een tekst in ijzergallusinkt: Schouten fecit 183… (laatste getal niet leesbaar). De binnenzijde van de bak is bekleed met grijs/wit geschilderd papier. In de buitenkant van de houtenbak, aan de rechter bovenkant is een nummer te zien in het hout: 22509 en een rondje met een stip er in.

De vlinders zijn erg vies. Vrijwel alle vlinders hebben in meer of mindere mate vervormingen, waarbij de vleugels zijn opgekruld en kromgetrokken. Vermoedelijk is dit gekomen doordat het bindmiddel in de verf is verouderd en is gaan trekken. In veel gevallen zijn daarbij de vleugels ook losgekomen van het ondersteunende metaaldraadje.

Het glas, het hout van de lijst en de buitenkant van de bak zijn erg vies.

Het geheel is schoongemaakt en gerestaureerd.

Restauratie van de vlinderkast

Afmetingen

lxbxh cm: 139,8 x 104,5 x 6,6 (buitenmaten)
124,5 x 89,2 x 5,0 (binnenmaten)

Beschrijving object

De baklijst bestaat uit een houten bak met een dubbele rand waar de lijst in valt. De planken van de bak zijn op de hoeken met een tandverbinding aan elkaar bevestigd. De lijst is gemaakt van vier houten planken die op de hoeken aan elkaar zijn verlijmd
(vermoedelijk.) Aan de achterzijde van de lijst zijn rondom latten bevestigd, deze zijn met toogpennen aan de voorzijde bevestigd (vermoedelijk in combinatie met lijm) Het glas van de lijst is tussen de planken en de latjes bevestigd.

De lijst is afgewerkt met geel/goudkleurige verf met daarop in roodbruin een houtpatroon geschilderd. De lijst is met schroeven aan de bak vastgezet, de schroeven worden van onder af in de bak geschroefd en gaan door de bak de lijst in. Op de plek waar de schroeven zitten is tussen de dubbele wanden van de bak een houten blokje geplaatst. Naast de bevestiging met schroeven is de lijst vermoedelijk ook met lijm aan de bak bevestigd geweest: resten van lijm zijn zichtbaar op de bovenzijde van de planken van de bak.

De buitenzijde van de houten bak is op de zelfde wijze afgewerkt als de lijst. Aan de bovenzijde aan de achterkant van de bak zijn links en rechts twee metalen platen bevestigd waaraan de baklijst opgehangen kan worden. De binnenzijde van de bak is bekleed met wit moiré papier, een effen papier of metaalpapier waarop een reliefstructuur is blinddruk is ingedrukt, met een imitatie van moiré zijde.

1. Het patroon, ook wel moirépatroon genoemd, is een interferentiepatroon dat ontstaat als twee sets met lijnen over elkaar heen gelegd worden onder een iets verschillende hoek, of als zij een iets verschillende lijnafstand hebben. De term komt van het Franse moiré, oorspronkelijk een soort zijde, maar tegenwoordig ook wel van katoen of kunstzijde, met een waterachtig
uiterlijk.

2. Er is gebruik gemaakt van 6 vellen en 2 stroken. De vellen zijn twee aan twee op het hout gezet, van boven naar beneden (de onderste vellen overlappen de bovenste vellen). De vellen zijn op het hout vastgezet met spelden. De stroken bevinden zich aan de onderste rand van de bak. De vellen zijn in de hoeken gevouwen en ingeknipt zodat ze ook langs de opstaande rand passen. De vellen overlappen elkaar deels, op het overlappende deel zijn de vellen vastgezet met spelden.

In de binnenbak zijn vlinders en motten opgezet. De vlinders en motten zijn vastgezet met spelden. Tussen de vlinders bevinden zich ook enkele poppen, een glazen buisje met zaadjes o.i.d., afgesloten met kurk, een vierkant lapje textiel, een bosje vezels/draad en een plukje groen wolachtig materiaal. Deze zijn ook vastgezet met spelden. Onder enkele vlinders bevindt zich een strookje papier met daarop de Latijnse naam van de vlinder geschreven met zwarte inkt, meestal in combinatie met een land. Deze naambordjes zijn wederom met spelden vastgezet.

Schadeomschrijving

De lijst is vies , sleets en verkleurd. De houten bak is beschadigd. Alle vlinders/motten zijn vermoedelijk zeer verbleekt, enkele namen van vlinders zijn opgezocht via Google Afbeeldingen en daaruit kon worden opgemaakt dat de oorspronkelijke kleuren vrijwel geheel verdwenen zijn. Onder in de bak liggen twee losse vlinders en enkele delen van vlinders die losgeraakt en gevallen zijn.

Restauratie

De bak is gereinigd en gerestaureerd. Verkleuringen zijn hersteld. De vlinders zijn stuk voor stuk behandeld en losse onderdelen zijn weer samengevoegd.

Deze objecten zij all gerestaureerd door Restauratie Nijhoff Asser te Amsterdam in 2013.

Meer restauraties voor Museum Boerhaave