Museum Boijmans van Beuningen

Met Museum Boijmans van Beuningen deed Stichting Boek & Wurm drie projecten tussen 2015 en 2019:

Eerstelijnsconservering boekbanden in 2019
Restauratie boekbanden in 2017-2018
Het Rembrandtproject in 2015

Eerstelijnsconservering 336 boekbanden

Begin van het project:

Maandag 7 januari 2019 startte het project eerstelijnsconservering van een gedeelte van de bibliotheek van Museum Boijmans-Van Beuningen in Rotterdam dat tot eind maart zal duren. Doel is om alle 336 boeken een eerste conserverende behandeling te geven.

Begin december vorig jaar zijn de boeken van de plank gehaald door de Erik van Boxtel, bibliothecaris van Museum Boijmans-Van Beuningen, en een assistent, stuk voor stuk bekeken en ingepakt. In december 2018 zijn de boeken getransporteerd naar Middelburg, waar ze behandeld worden door Boekrestauratie De Valk. Voor de opslag van de boeken is plaats gevonden in de kluis van ZBI Bibliotheek van Zeeland. Hier zullen de boeken staan tot ze weer terug verhuizen naar het nieuwe depot van het museum dat op dit moment gebouwd wordt, naar verwachting in 2021. De aankomst van de boeken in Middelburg was aanleiding voor leuke, positieve aandacht in verschillende landelijke en plaatselijke dagbladen.

Collectie

De bibliotheek van het museum bevat een omvangrijke collectie publicaties over beeldende kunst, kunstnijverheid en vormgeving. Op dit moment telt de bibliotheek bijna 150.000 boektitels, ruim 15.000 veilingcatalogi, ruim 3.500 tijdschrifttitels en ruim 4.700 beschreven artikelen. Het grootste deel van deze collectie is de gebruikscollectie van het museum. Binnen de bibliotheek is ook een bijzondere afdeling van publicaties die in het geklimatiseerde depot van het prentenkabinet worden bewaard. Dit betreft met name de bijzondere en kostbare (oude) drukken en de bibliofiele uitgaven uit de periode van de vijftiende tot de twintigste eeuw. De collectie valt onder het beheer van de bibliothecaris van de Bibliotheek Museum Boijmans-Van Beuningen.

De gehele collectie boekbanden is wat vorm en inhoud betreft zeer divers. Alle mogelijke bindwijzen zijn aanwezig: perkamenten, leren en papieren banden. Er zijn banden met blind- of goudstempeling, met geciseleerde of gekleurde snede en met ‘goud op snee’. Onder de oude drukken bevinden zich enkele vroege bronpublicaties zoals Karel van Manders Het schilder-boeck in een eerste (1604) en tweede druk (1618) en enkele zeer fraaie perspectiefboeken van onder andere Daniel Barbaro, La pratica della perspettiva uit 1569, en Hans Vredeman de Vries, Perspective uit 1604. Van ongekende schoonheid is ook het in 1705 uitgegeven D’Amboinsche rariteitkamer van Georg Everhard Rumphius.

Werkzaamheden

In totaal komen 336 oude drukken komen in aanmerking voor conservering. Maar om de volgorde van de boeken op de planken niet te verstoren, is besloten alle boeken op een plank in te pakken. Mocht er binnen het project tijd over zijn, dan kunnen deze boeken ook bekeken worden. Na de eerste week is al duidelijk dat het haalbaar is om ook de ‘extra meegeleverde’ boeken aan de buitenkant te reinigen en de leren boeken een leerbehandeling te geven. Zo zullen straks alle boeken er op de plank weer even verzorgd uitzien.

Bij de geselecteerde 336 boeken worden verdere noodzakelijke handelingen uitgevoerd om de banden weer in zodanige staat te brengen dat ze (voorzichtig) gehanteerd kunnen worden. Van tevoren zijn prioriteiten gesteld en er is een lijst opgesteld van dertig mogelijke schades. In eerste instantie is het project gericht op het uitvoeren constructieve ingrepen, en het vastzetten van alle losse delen. Voor deze behandelingen wordt uitgegaan van ongeveer een uur werk per boek.

Andere ingrepen die, waar nodig, uitgevoerd worden, zijn bijvoorbeeld het verwijderen van schadelijke oude reparaties en het uitvoeren van herstellingen aan het papier in het boekblok. Indien er daarna nog tijd over is, vindt er tot slot nog een eventueel noodzakelijke esthetische afwerking plaats.

De restauratie wordt uitgevoerd door boekrestaurator Marijn de Valk. Zij is sinds 1992 werkzaam als boek- en papierrestaurator voor verschillende archieven, bibliotheken en musea in Nederland en Vlaanderen. Zij wordt in haar werkplaats geholpen door een aantal hulpkrachten die onder haar leiding aan de boeken werken.

Registratie

De eerstelijnsconservering is gebaseerd op twee principes: het stellen van prioriteiten en het clusteren van de werkzaamheden. De prioriteiten zijn vastgesteld in samenwerking met de medewerkers van Museum Boijmans-Van Beuningen: Erik van Boxtel, bibliothecaris, Hanna Leijen, hoofd van het documentatiecentrum en Ria Bonten, boek- en papier-restaurator.

Na aankomst in het restauratieatelier worden de boeken uitgepakt en afgevinkt. Hierna wordt elk boek door Marijn de Valk bekeken op vo01komende schades en krijgt elk boek een werkbriefje waarop aangegeven wordt wat er aan het boek moet gebeuren. Op dit zelfde briefje wordt steeds afgevinkt wanneer een handeling is uitgevoerd. De nacontrole gebeurt ook weer door Marijn de Valk.

Alle schades en uitgevoerde behandelingen worden eveneens bijgehouden in een database in Access, zodat na afloop van het project een overzicht gemaakt kan worden van het we1k en er inzicht is in eventuele nog uit te voeren, meer ingrijpende restauraties die buiten het kader van dit project vallen.

Op 6 juni 2019 zijn alle 605 boeken in ZB/Planbureau en Bibliotheek van Zeeland op volgorde gezet, waarmee de opdracht is afgerond.

Nadat alle noodzakelijke en van tevoren afgestemde reparaties zijn uitgevoerd, bleven in sommige gevallen de ingrepen nog zichtbaar. Ook hebben knepen en kapjes soms duidelijke breuken in het leer, die constructief geen kwaad kunnen, maar die niet mooi zijn om te zien. Al deze ‘oneffenheden’ zijn zoveel mogelijk weggewerkt met Japans papier, gelijmd met een mix van stijfsel en Evacon-R. Vanaf nu wordt een kleine wisselexpositie ingericht met de boeken uit Museum Boijmans Van Beuningen. Marinus Bierens, de conservator van ZB draagt hier zorg voor.

Restauratie boekbanden 2017-2018

Museum Boijmans Van Beuningen bezit een groot aantal oude en bijzondere drukken en historische boekbanden met prenten en tekeningen. De oude en bijzondere drukken vormen een belangrijke aanvulling op de kunstcollectie van het museum. De prenten- en tekeningenalbums laten zien hoe verzamelaars tot de negentiende eeuw hun collectie bewaarden, in een band gebonden als aanvulling van hun bibliotheek. Museum Boijmans Van Beuningen bewaart zoveel mogelijk van deze prenten en tekeningen in de originele banden.

Uit een inventarisatie is gebleken dat 60 boekbanden in aanmerking komen voor restauratie en 349 oude drukken voor een conserverende behandeling. Museum Boijmans Van Beuningen wil de boekbanden in twee fasen laten restaureren en conserveren. De eerste fase,in 2017, bestaat uit het restaureren van de 60 genoemde albums en oude en bijzondere drukken. De tweede fase, in 2018, bestaat uit het uitvoeren van een conserverende behandeling voor 349 boeken.

De schade loopt uiteen van leerschade als gevolg van uitdrogen en het bros worden van leer, tot gebruiksschade in de vorm van ontbrekende delen, kop- en staartschade, maar ook doorgesloten of afgebroken knepen. Ook hebben sommige banden constructieve schade aan het boekblok en komt het voor dat de samenhang tussen boekblok en band ontbreekt.

De restauratie wordt uitgevoerd door boekrestaurator Marijn de Valk.

Boekbanden met prenten

Zoals in de loop van de negentiende eeuw gebruikelijk was geworden, bewaarden deze verzamelaars hun prenten en tekeningen in mappen en dozen, geordend op (nationale) scholen en kunstenaars. Ook nu nog hanteert het museum dit ‘moderne’ ordeningsprincipe waarbij de meesters uit een specifieke school en periode in alfabetische volgorde in dozen zijn opgeborgen. De tekeningen en prenten zijn afzonderlijk opgezet in passe-partouts of gemonteerd op opzetvellen. Zij kunnen hierdoor veilig worden gehanteerd en in steeds wisselende combinaties worden getoond in tentoonstellingen en tijdelijke presentaties. Voordat het afzonderlijk opbergen in mappen en dozen de standaard werd, zijn prenten en tekeningen eeuwenlang op andere wijze bewaard, namelijk ingeplakt in grote banden, die destijds bekend stonden als ‘kunstboeken’. Bladen en series van hetzelfde formaat werden ook wel samengebonden in bundels. Alleen al door deze bewaarmethode in albums was er een grote samenhang met de bibliotheek van de verzamelaar. Daar werden niet alleen de gedrukte boeken verzameld maar ook de banden van de grafiekverzameling. Prenten vormden eeuwenlang een visuele aanvulling op de bibliotheek. Hier kwam de hele wereld binnen handbereik, zowel in woord als in beeld.

Als relatief jonge verzameling, zonder wortels in vorstelijke of adellijke collecties, telde het Prentenkabinet van Museum Boijmans Van Beuningen aanvankelijk slechts weinig voorbeelden van ‘kunstboeken’. Een belangrijke uitzondering waren de 21 albums uit de collectie van Friedrich August II (1797-1854), koning van Saksen, die door Bierens de Haan in 1951 aan het museum werden gelegateerd (inv.nr. BdH Boek FA 51 etc).

Eén van de albums uit de collectie Friedrich August II

Boekbanden met tekeningen

Ook tekeningen werden van oudsher bewaard in albums. De beroemdste voorbeelden hiervan in de collectie van het Prentenkabinet zijn de twee zogenaamde Gabburri-albums met tekeningen van Fra Bartolommeo (I 563, albums M en N). Ze werden in 1729 samengesteld door de Florentijnse verzamelaar Nicolò Gabburri en bevatten liefst 500 tekeningen. In 1989-1990 zijn de twee albums door het museum gedemonteerd om reden van conservering en om de tekeningen afzonderlijk te kunnen exposeren.

Naast deze specifieke verzamelaarsbanden bezit het museum ook voorbeelden van ‘tekeningenboeken’, die door de kunstenaar zelf werden samengesteld en bewaard om als voorbeeld of inspiratiebron te dienen voor later werk.

Oude en bijzondere drukken

De bibliotheek van het museum bevat een omvangrijke collectie publicaties over beeldende kunst, kunstnijverheid en vormgeving. Op dit moment telt de bibliotheek ruim 143.000 boektitels, ruim 13.000 veilingcatalogi, ruim 3.100 tijdschrifttitels en ruim 3.700 beschreven artikelen.

Als enige museum in Nederland herbergt de bibliotheek een bijzondere collectie surrealistische bronpublicaties, complementair aan de museale surrealistencollectie. Tot de absolute hoogtepunten behoren onder meer de collageroman Une semaine de bonté van Max Ernst en Les chants de Maldoror met heliogravures van Salvador Dalí, beide uitgegeven in 1934.

Eerstelijnsconservering boekbanden 2019

Zestien boeken van verschillende herkomst en inhoud, waaronder :

Twee geïllustreerde oude testamenten van Claes Jansz. Visscher
Een anonieme bijbel,
Een Wierix-album van Boëthius Adamsz.Bolswert
Een profaan album, 97 prenten, rond 1650 samengesteld door een nog onbekende verzamelaar. Nederlandse en Franse prenten uit de 16e en vroege 17e eeuw.
Thesaurus sacrarum historiarum veteris testament van Gerard de Jode
Antiquarum Statuarum Urbis Romae Liber Primus, van Thomassin Philippe
Variae Architecture (serie van achttien schetsen van grotten)
Romanorum et Batavorum Societas van Antonio Tempesta
‘s Konings Loo van Romeyn de Hoogh afb10
Een lege marokijnen band .Het was een album voor het bewaren van prenten. De prenten zijn eruit gehaald en worden apart bewaard.
Album met ingeplakte prenten.

De behandelde schade

Als eerste is veel vuil verwijderd, dat soms diep in het papier was gedrongen, en daar waar nodig is sellotape weggehaald. Door gebruik ontstane vouwen, scheurtjes en kleine lacunes zijn hersteld. Sommige leren banden vertoonden rode rot. Gescheurde binnenscharnieren en uitstekende bladen zijn hersteld. Soms had de lijming van het boekblok gedeeltelijk losgelaten, waardoor de katernen van de vergulde sneden niet meer mooi vlak lagen.

De volgende boeken zijn in de tweede helft van het jaar 2017 behandeld:

Pieter Schenk/ Roma Aedificorum/ Ebelfeld 1660/ Leipzig 1711
Anoniem/ Disegni di figure/ circa 1600-1700
Johannes Sadeler, album met maniëristische prenten
Thomas Herbert, Pembroke album circa 1683-1733
Album met prenten van Maarten van Heemskerck, circa 1650Frans portretboek, anoniem 1500-1700
George Romney, schetsboek met studies voor John Milton’s Paradise Lost -1793* De voornaemste Statuten ende Cieraten van de
konst-rijcke Stadthuys/ van Amstelrdam ‘tmeeste in Marmer gemaekt door Artus Quellinus ao.16* Albrecht Dürer/ Incunabel, Venetië 1499
Albrecht Dürer/ Incunabel 1497* Incunabel Appianus. Historia romana. De bellis civilibus, Venetië 1477
Homeros, Ilias et Odyssea, Florence 1488 uit de collectie Pirckheimer Anoniem, Aristoteles et Theophrastus, Opera, tomus II, Venetië, (Aldus Manutius) 1497
Eenentwintig grote, halfleren albums met ingeplakte prenten. De ruggen zijn los, met zeven, valse ribben. Voor de diverse inhoud
zie lijst Boijmans Van Beuningen.

De behandelde schade : vuil, slijtage, scheuren., schadelijk oude reparaties, rode rot, inktvraat, uitdroging en valse ribben.

Rembrandt-project 2015

Tijdens het Rembrandt-project zijn er 174 etsen van Rembrandt behandeld in Museum Boijmans van Beuningen. De behandelingen zijn uitgevoerd door een zelfstandig papierrestaurator (Femke Segers), onder toezicht van de papierrestaurator van Museum Boijmans van Beuningen (Ria Bonten). De behandeling was voornamelijk bedoeld om de prenten te conserveren. Minimale interventies zijn uitgevoerd om de werken optimaal te kunnen bewaren voor de toekomst. Tijdens de behandeling zijn alle werken gefotografeerd aan de voor- en achterzijde. Dit is zowel voor als na de behandeling gebeurd. Watermerken, voor zover aanwezig in het papier zijn in doorzicht gefotografeerd. Elk object heeft een documentatiekaart gekregen die digitaal in TMS (The Museum System) gekoppeld wordt.

Behandelingsverloop

Losmaken van achterbord
In eerste instantie zijn de werken los gehaald van het zure achterbord waarop ze gemonteerd waren.

Marges loshalen
De oude marges die aan de werken zaten zijn losgehaald.

Droog reinigen
Een volgende stap was zowel de voorzijde als de achterzijde droog te reinigen

Vochtige behandeling

Nadat de objecten droog zijn gereinigd hebben ze een vochtige behandeling ondergaan. Tijdens deze fase worden de oplosbare afvalstoffen die zich in het papier hebben opgehoopt verwijderd. Deze afvalstoffen dragen onder meer bij tot de verkleuring van het papier.Voor de behandeling kan starten zijn de stempels op de achterzijde getest op hun watergevoeligheid. De behandeling bestaat uit verschillende fases.

a) Stempels behandelen

De meeste werken hebben stempels op de achterzijde van het papier. Bij de werken waarvan het papier dun is, is er een risico dat de inkt naar de voorzijde migreert tijdens een vochtige behandeling. Om dit te voorkomen zijn bij 14 werken de stempels op de aanzuigtafel behandeld. Dit wil zeggen dat de stempel met ethanol lokaal is bevochtigd en op de aanzuigtafel gelegd op een vloeipapier. De inkt wordt op deze manier zo veel mogelijk ut het papier getrokken.

b) Relaxeren

De objecten zijn ingevocht met een dahlia spray. Hierdoor wordt er langzaam vocht in het papier gebracht. De vezels ontspannen en op deze manier wordt vermeden dat er plotselinge en ongecontroleerde rek en krimp van de vezels plaatsvindt, wat het papier zou kunnen beschadigen.

c) Vochtige behandeling

Wanneer het object voldoende ontspannen was, werd het in water gelegd. Deze behandeling duurde ongeveer 3u. Het water werd elk uur vervangen omdat de afvalstoffen die uit het papier komen zorgen dat het water sterk verkleurd en na een bepaalde tijd is het water verzadigd.

d) Ontzuren

De tweede keer dat het water wordt vervangen (na twee uur) wordt er calcium hydroxide toegevoegd.

Nalijmen

Tijdens de vochtige behandeling wordt er vaak ook een deel van de lijm uit het papier verwijderd. Daarom werden de objecten na de vochtige behandeling nagelijmd met sterk verdunde zetmeellijm.

Drogen en vlakken

Een volgende stap was het vlakken van de objecten. Alle werken werden tussen een sandwich van non-woven polyester gelegd. Dit pakket werd tussen vloeipapier geplaatst. Het geheel werd onder gewicht geplaatst door middel van planken die er bovenop werden gelegd

Op deze manier lagen de objecten minstens voor 3 weken te drogen.

Scheuren herstellen, lacunes invullen

Bij 4 objecten zijn scheuren na het vlakken verstevigd met Japans papier en zetmeellijm.

Bij 3 objecten zijn lacunes ingevuld met papierpulp die gekleurd zijn met een neutrale verfstof voor papier. De invullingen zijn met aquarelverf op kleur gebracht voor een betere integratie in het geheel.

Marges aanzetten

De laatste fase van de behandeling was het aanzetten van nieuwe marges.

Er was 1 object waar van de randen voor een groot deel verdwenen waren. Het papier was ook zeer fragiel; om deze redenen is er geopteerd om geen marges aan het werk te zetten maar om het volledig te doubleren.

Passe-partouts

Nadat de objecten zijn behandeld zijn ze individueel in een zuurvrije passe-partout bevestigd
De voorzijde van de passe-partouts, waar het raam is uitgesneden bestaat uit 1600grs museumkarton. De achterzijde waarop de ets is bevestigd bestaat uit 800grs museumkarton.

De objecten werden telkens met Filmoplast P90 vastgezet in de passe-partout. Het gebruik van Filmoplast P90 was mogelijk omdat er marges aan de werken zaten waarop de tape kon worden bevestigd. De tape werd als een scharnier bevestigd zodat ook de achterzijde toegankelijk blijft voor verder onderzoek.

Volgende fasen

In een volgende fase wordt de inventarisatie afgerond. Dit proces is gestart tijdens de behandeling. De volgende stappen zijn digitalisering van alle werken, de planning van een expositie. Daarnaast volgt er een onderzoek naar de etsen van Rembrandt met een online publicatie en een mogelijk gedrukte publicatie.