Rijksmuseum van Oudheden Leiden
Stichting Boek & Wurm steunde een restauratie- en onderzoeksproject oudegyptische leren codex met papyrusbladen.
Het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) heeft in zijn collectie een unieke codex met 32 papyrusbladen. Het gaat om een Oudegyptisch boek uit de 6e eeuw na Chr. Voor zover bekend is dit het oudste complete gebonden boek in een Nederlandse collectie. Het boekje verkeerde in een zodanig fragiele staat dat het niet tentoongesteld kon worden.
De Codex
Dit koptische boek (22 x 14,5 cm) met een leren band bestaat uit 32 bladzijden papyrus en is onderdeel van de omvangrijke Anastasi-collectie dat door Caspar Reuvens, de eerste directeur van het RMO, in 1828 werd aangekocht. De band is waarschijnlijk afkomstig uit de stad Thebe in het huidige Egypte. In het boek zijn een aantal gebeden van St. Gregorius opgenomen, maar ook een duiveluitdrijving, een lijst van martelaren en het begin van de vier Evangeliën. Zijn ware betekenis onthult het boek pas doordat er ook negen pagina’s zijn gewijd aan de briefwisseling van Jezus en Abgar. De laatste was koning van Edessa in Zuid-Turkije en een verstokt heiden. Deze briefwisseling wordt tot de zogenaamde apocriefe teksten uit de kerkgeschiedenis gerekend. Het koptische boek is een belangrijke schakel in de ontwikkeling van schriftdragers in de eerste eeuwen van de jaartelling. Papyrus was de belangrijkste schriftdrager in het oude Egypte en werd duizenden jaren lang vrijwel altijd als vellen in een rol gebruikt. Na een Egyptische papyrusboycot, gericht tegen Syrische en klein-Aziatische vijanden, aan het begin van de 2de eeuw werd op steeds grootschaligere manier perkament geproduceerd. Dit materiaal was robuuster en beter te vouwen, waardoor het zeer geschikt was voor de productie van een boek. In de 8ste en 9de eeuw werd het perkament stap voor stap vervangen door papier, dat vanuit Oost-Azië naar het Midden-Oosten en Egypte kwam. Gedurende slechts een korte tijd – de laatantieke tijd – werd papyrus gebruikt voor de vervaardiging van de eerste codices. De koptische codex in het RMO is hier een belangwekkend voorbeeld van. De codex met vellen papyrus is niet alleen uniek in de collectie van het RMO, maar wordt ook internationaal zeer gewaardeerd. Er zijn veel losse papyrusbladen in wereldcollecties bewaard, maar codices, die nog helemaal compleet zijn en uit papyrusbladen bestaan, zijn uiterst zeldzaam.
Restauratie- en onderzoeksproject
Het restauratieproject heeft als einddoel de boekband en de papyrusbladen zo te consolideren dat het weer veilig gehanteerd en tentoongesteld kan worden. De binding van het boek zal hierbij intact blijven. Daarnaast zullen oude reparaties op het papyrus worden verwijderd en inkt worden geconsolideerd. Omdat de restauratie een zeer bijzonder boek betreft waarvan in heel Nederland slechts één exemplaar te vinden is, vinden wij het essentieel om het restauratieplan samen met wereldwijd toonaangevende experts op te stellen. Eve Menei, zelfstandig gevestigd en internationaal gezaghebbend papyrusrestaurator in Parijs, en Karin Scheper, restaurator en expert conservering van de Universitaire Bibliotheken Leiden hebben beide toegezegd het boek te willen onderzoeken en het museum advies te geven wat betreft de restauratie.
De restauratie was een uitgelezen moment om ook materiaal-technisch onderzoek te verrichten. Alle restauratie stappen en onderzoeksresultaten zijn vastgelegd in woord en beeld. De uitkomsten zijn gedeeld met een breder publiek in de vorm van een artikel in Archeologie Magazine (nr 5, 2020) en in een online publiekslezing op 8 december 2020 vanuit het museum. De meer vak-specifieke uitkomsten worden gedeeld met vakcollega’s in volume 8 van Suave Mechanicals, Essays on the History of Bookbinding (verschijningsdatum eind 2021). En er zal een artikel verschijnen gericht op de restauratie in het vaktijdschrift Journal of Paper Conservation (verschijningsdatum eind 2021).
Het project is uitgevoerd door Eliza Jacobi, een ervaren restauratiespecialist van papier, perkament en leer.
Korte beschrijving
De boekband is vervaardigd van leer met een decoratie van perkamenten strookjes. Het boekblok is gemaakt van papyrus en beschreven met inkt.Het boekblok bestaat uit drie katernen van papyrus bladen. De papyrus bladen van het boekblok zijn op enkele plekken aan het delamineren (papyrus is opgebouwd uit verticale en horizontale stroken op elkaar). De inkt is op enkele plekken aan het schilferen. De rug van het boekblok, die goed toegankelijk is doordat de band niet langer meer met de rug van het boekblok verbonden is, is overlijmd met papier vegetale. Hierdoor is het erg lastig de originele naaitoer te volgen en is de boekblok rug erg stijf.
Het restauratie- en consolidatietraject en de resultaten van het onderzoek zijn aan een breed publiek bekend gemaakt in een populairwetenschappelijk artikel en door middel van een online lezing vanuit het museum. • De uitkomsten van de restauratie en het onderzoek worden gepresenteerd op een symposia voor vakspecialisten (Belgisch Nederlands Boekbandengenootschap (april 2021 onder voorbehoud) • De uitkomsten van de restauratie en het onderzoek worden in samenwerking met de specialisten gepubliceerd in de boekenreeks Suave Mechanicals, Essays on the History of Bookbinding. Zie: http://www.thelegacypress.com/suave-mechanicals-vol-1.html;
De codex was te zien in de tijdelijke tentoonstelling Verbeelding van Egypte: De mooiste Egyptische archiefstukken en Egyptische antiquarische boeken tot en met 28 februari 2021.